: Tiirarka Bulsho Horumarsan oo Is Jecel

Dad la dhaqanka wanaagsan waa laf-dhabarta bulsho kasta oo caafimaad qabta, horumarsan, isla markaana ku nool nabad iyo isfaham. Waa habka qofku ula macaamilo dadka kale si ku dhisan ixtiraam, naxariis, iyo is-qaddarin. Mawduucan waxaan ku faahfaahin doonaa muhiimadda uu leeyahay dad la dhaqanka wanaagsan, innagoo soo qaadan doona aragtiyo ka kala imaanaya dhinaca guud, diinta Islaamka, iyo dhaqanka suubban ee Soomaalida. Waxaan sidoo kale soo bandhigi doonaa tiirar iyo tusaalooyin laga maarraan u ah in lagu dhaqmo nolol maalmeedka.

Muhiimadda Dad La Dhaqanka Wanaagsan

• Guud ahaan: Dad la dhaqanka wanaagsan wuxuu horseedaa xiriir adag oo ka dhex dhasha dadka, wuxuuna abuuraa jawi kalsooni iyo iskaashi. Qofka dadka si wanaagsan ula dhaqma wuxuu noqdaa mid la jecel yahay, la qaddariyo, lana aamino. Tani waxay fududaynaysaa iskaashiga dhinacyada kala duwan ee nolosha, sida shaqada, waxbarashada, iyo arrimaha bulshada. Waxay kaloo yaraysaa isku dhacyada iyo colaadaha, waxayna xoojisaa midnimada iyo wadajirka bulshada. Cilmi nafsiyan, la dhaqanka wanaagsan wuxuu kor u qaadaa caafimaadka maskaxda iyo dareenka qofka, isagoo yareeya walwalka iyo niyad-jabka.
• Aragtida Islaamka: Diinta Islaamku waxay si weyn u adkaysay muhiimadda ay leedahay in dadka loola dhaqmo si wanaagsan. Qur’aanka Kariimka ah iyo Sunnada Nabigeena Muxammad (SCW) ayaa ah isha laga soo guuriyo anshaxa iyo akhlaaqda wanaagsan.
  • Alle (SWT) wuxuu Qur’aankiisa ku yiri: “Dadka kula hadla hadal wanaagsan” (Suuradda Al-Baqarah, Aayadda 83). Aayaddan waxay si cad u muujinaysaa qiimaha uu leeyahay hadalka wanaagsan ee dadka dhex mara.
  • Sidoo kale, Nabiga (SCW) wuxuu xadiis ku yiri: “Qofka Mu’minka ah ee ugu kaamilka iimaanka waa kan ugu dabeecad wanaagsan.” (Tirmidi). Xadiis kale, Nabigu (SCW) wuxuu yiri: “Iga mid ma aha qofkaan u naxariisan kan yar (carruurta), oo aan qaddarin kan weyn (waayeelka).” (Tirmidi). Axaadiithtan iyo kuwa kale oo badan ayaa tusaale cad u ah sida Islaamku u qiimeeyo akhlaaqda suubban.
  • Dhoolacadeynta oo ah arrin fudud balse saamayn weyn leh, ayuu Nabigu (SCW) ku tilmaamay sadaqo: “Walaalkaa oo aad weji furan kula kulanto waa sadaqo.” (Tirmidi).
• Dhaqanka Soomaalida: Dhaqanka Soomaalidu wuxuu qani ku yahay qiyamka iyo caadooyinka suuban ee xoojiya dad la dhaqanka wanaagsan. Soomaalidu waxay ku caan baxday marti-soorka, ixtiraamka waayeelka, iskaashiga, iyo is-garabsiga xilliyada baahida. Maahmaahyo badan ayaa ka tarjumaya arrimahan, sida:
  • “Marti ninna ma leh, ninkii soora mooyee.” (Muujinaysa qiimaha marti-soorka)
  • “Gacmo wadajir bay wax ku gooyaan.” (Tilmaamaysa muhiimadda iskaashiga)
  • “Af macaan gacan macaan baa dhaanta.” (Caddaynaysa saamaynta hadalka wanaagsan)
  • “Deris waa nabad ama waa col.” (Muujinaysa muhiimadda la dhaqanka wanaagsan ee deriska)

Tiirarka iyo Tusaalooyinka Dad La Dhaqanka Wanaagsan

Si loo hirgeliyo dad la dhaqan wanaagsan, waxaa jira tiirar iyo tusaalooyin aas-aas u ah oo ay habboon tahay in la ilaaliyo:

1. Ixtiraamka (Respect):
   • In la ixtiraamo dadka oo dhan, iyadoon loo eegayn da’dooda, jinsigooda, heerka aqoontooda, ama hantidooda.
   • Si gaar ah in loo ixtiraamo waayeelka, iyadoo la siinayo mudnaanta ay mudan yihiin, la dhegeysto taladooda, lagana fogaado in lagu dhex hadlo ama la yaso. Dhaqanka Soomaalida, waayeelka waxaa loo arkaa ilo xigmadeed iyo khibradeed.
   • In la ixtiraamo fikradaha iyo aragtiyaha dadka kale, xitaa haddii aadan ku raacsanayn.
2. Hadalka Wanaagsan (Good Speech):
   • Isticmaalka erayo naxariis leh, dhiirigelin ah, oo aan cidna dhaawacayn.
   • Ka fogaanshaha xanta, cayda, been abuurka, iyo isku dirka.
   • In si deggen oo xikmadaysan loola hadlo dadka, iyadoo la isticmaalayo cod deggan.
   • Dhoolacadeynta marka lala kulmayo dadka kale, taasoo abuurta jawi saaxiibtinimo.
3. Naxariis iyo Debecsanaan (Compassion and Gentleness):
   • U naxariisashada carruurta, dadka da’da ah, kuwa itaalka daran, iyo guud ahaan makhluuqa Alle.
   • In la muujiyo deggenaansho iyo dulqaad marka lala macaamilayo dadka xanaaqsan ama dhibaataysan.
   • Ka caawinta dadka baahan intii itaalkaagu yahay.
4. Run Sheegidda iyo Aaminaadda (Truthfulness and Trustworthiness):
   • In runta lagu hadlo mar kasta, xitaa haddii ay adag tahay.
   • In la ilaaliyo ballamaha iyo axdiga, lana noqdo qof aamin ah oo lagu kalsoonaan karo.
   • Ka fogaanshaha khiyaanada iyo musuqmaasuqa nooc kasta oo uu yahay.
5. Cafiska iyo Isu-dulqaadashada (Forgiveness and Tolerance):
   • Awoodda lagu cafiyo dadka ku xumeeyey, iyadoo la xasuusan yahay in Alle (SWT) yahay mid cafis badan.
   • In loo dulqaato kala duwanaanshaha dadka iyo dabeecadahooda.
   • Ka fogaanshaha aargoosiga iyo uur-ku-taallada.
6. Kaalmeynta Dadka Kale (Helping Others):
   • In la caawiyo dadka kale ee u baahan gargaar, ha ahaato mid maaddi ah, mid aqooneed, ama mid talo bixin ah.
   • Ka qayb qaadashada hawlaha iskaa wax u qabso ee bulshada, sida nadaafadda deegaanka, dhismaha goobaha dan-guud, iwm. Dhaqanka Soomaalida “Guddoon” ama “Goob” ayaa tusaale u ah iskaashiga iyo is garabsiga.
7. Marti Soorka (Hospitality):
   • In si wanaagsan loo soo dhaweeyo martida, lana siiyo hoy, cunto, iyo daryeel wanaagsan. Marti-soorku waa mid ka mid ah tiirarka ugu waaweyn ee dhaqanka Soomaalida iyo Islaamkaba. Nabigu (SCW) wuxuu yiri: “Qofkii Alle iyo Maalinta Aakhiro rumeeyey ha soo dhaweeyo martidiisa.” (Bukhaari iyo Muslim).
   • In martida loola dhaqmo si sharaf leh oo aan lagu dareensiin culays.
8. Xiriirinta Qaraabada (Maintaining Kinship Ties):
   • In la booqdo qaraabada, la caawiyo kuwa baahan, lana ilaaliyo xiriirka wanaagsan ee qoyska. Islaamku wuxuu si adag u faray xiriirinta qaraabada (Silatu-raxmiga).
9. La Dhaqanka Deriska (Good Relations with Neighbors):
   • In si wanaagsan loola dhaqmo deriska, la ixtiraamo, lana caawiyo markay baahi u qabaan. Nabigu (SCW) wuxuu aad u adkeeyey xaqa deriska, ilaa Asxaabtu u maleeyeen inuu dhaxal siin doono.
   • Ka fogaanshaha wax kasta oo dhib u keeni kara deriska, sida buuq, qashin, iwm.

Gunaanad

Dad la dhaqanka wanaagsan waa maalgashi qaali ah oo qof kastaa uu ku samayn karo naftiisa iyo bulshadiisaba. Waa tilmaan muujinaysa bisaylka garaadka, xoogga iimaanka, iyo haybadda dhaqanka. Marka aan ku dadaalno inaan si wanaagsan ula dhaqanno dadka kale, waxaan dhisaynaa bulsho is jecel, isku kalsoon, oo awood u leh inay ka gudubto caqabadaha nolosha, kuna tallaabsato horumar iyo barwaaqo. Aan ku dadaalno Inshaa Allah inaan noqonno kuwa ugu wanaagsan ee la dhaqma dadka kale, si aan u helno raalli ahaanshaha Alle iyo nolol wanaagsan adduun iyo aakhiraba

By:Mahad Ali Nour